Wiele osób sądzi, że przez teleskop można zobaczyć wszystkie planety Układu Słonecznego. W rzeczywistości pięć planet jest doskonale widocznych gołym okiem, a teleskop głównie ujawnia ich szczegóły – pierścienie, księżyce i powierzchniowe struktury. Pozostałe trzy planety faktycznie wymagają optyki, ale nie z powodu odległości, lecz jasności.
Planety widoczne gołym okiem
Merkury, Wenus, Mars, Jowisz i Saturn można obserwować bez żadnych przyrządów optycznych. Starożytni astronomowie znali je doskonale i nazywali „błędnymi gwiazdami” ze względu na ich wędrówkę na tle gwiazd stałych.
Wenus świeci najjaśniej ze wszystkich planet – czasem osiąga jasność -4,7 magnitudo. Mars w opozycji dorównuje jasnością najjaśniejszym gwiazdom, a Jowisz regularnie przewyższa je blaskiem. Saturn jest nieco słabszy, ale wciąż wyraźnie widoczny jako „gwiazda” o żółtawym kolorze.
Merkury sprawia najwięcej problemów obserwacyjnych. Znajduje się zawsze blisko Słońca na niebie, więc można go dostrzec tylko krótko po zachodzie lub przed wschodem Słońca, nisko nad horyzontem.
Najlepszy moment na obserwację planet gołym okiem to opozycja – gdy planeta znajduje się po przeciwnej stronie nieba niż Słońce. Wtedy świeci najjaśniej i jest widoczna przez całą noc.
Co ujawnia teleskop w planetach „gołookowych”
Teleskop nie czyni planet widocznymi – one i tak są widoczne. Ujawnia za to struktury niemożliwe do dostrzeżenia gołym okiem.
Jowisz przez teleskop
Już przez małą lunetę 60mm widać cztery największe księżyce Jowisza – Io, Europę, Ganimedesa i Kallisto. Zmieniają pozycje z wieczora na wieczór, a czasem znikają za tarczą planety lub w jej cieniu.
Teleskop 150mm pokazuje pasy chmur w atmosferze Jowisza. Przy dobrej pogodzie można dostrzec Wielką Czerwoną Plamę – gigantyczny huragan trwający od setek lat.
Saturn i jego pierścienie
Saturn to prawdziwa perła obserwacji teleskopowych. Już przez lunetę 50mm przy powiększeniu 30x widać pierścienie jako charakterystyczne „uszka” po bokach planety. Większy teleskop ujawnia podział Cassiniego – ciemną szczelinę dzielącą pierścienie na dwie części.
Titan, największy księżyc Saturna, jest widoczny przez każdy teleskop jako pomarańczowa kropka w pobliżu planety.
Mars – sezonowe zmiany
Mars najlepiej obserwować podczas opozycji, które zdarzają się co 26 miesięcy. Przez teleskop 200mm można dostrzec ciemne obszary na powierzchni i białe czapy polarne, które zmieniają rozmiar w zależności od pory roku na Marsie.
Planety wymagające teleskopu
Uran, Neptun i Pluton (który formalnie nie jest już planetą) wymagają pomocy optycznej. Nie oznacza to jednak, że potrzeba potężnego sprzętu.
Uran osiąga jasność 5,5 magnitudo – teoretycznie jest na granicy widzialności gołym okiem pod idealnie ciemnym niebem. W praktyce lornetka 10×50 wystarczy, żeby go dostrzec jako słabą, niebieskawo-zieloną „gwiazdkę”.
Neptun jest znacznie słabszy – około 8 magnitudo. Potrzeba teleskopu, ale już 80mm wystarcza do jego lokalizacji. Wygląda jak niebieska kropka, nie większa niż gwiazda w okularze.
Pluton wymaga teleskopu o średnicy co najmniej 200mm i ciemnego nieba. Jego jasność to zaledwie 14 magnitudo – 600 razy słabiej niż najsłabsze gwiazdy widoczne gołym okiem.
Praktyczne wskazówki obserwacyjne
Planety najlepiej obserwować gdy znajdują się wysoko nad horyzontem. Nisko położone obiekty „drżą” przez turbulencje atmosferyczne, co rozmywa szczegóły.
Do obserwacji planet sprawdzają się większe powiększenia niż do obiektów dalekiej przestrzeni. Jowisza czy Saturna można obserwować przy 150-200x, o ile teleskop to wytrzyma bez utraty ostrości.
Filtry kolorowe poprawiają kontrast niektórych szczegółów. Czerwony filtr wzmacnia kontrasty w atmosferze Jowisza, niebieski lepiej pokazuje szczegóły na Marsie.
Kiedy obserwować poszczególne planety
Planety wewnętrzne – Merkury i Wenus – mają okresy widzialności związane z ich pozycją względem Słońca. Wenus bywa widoczna jako „gwiazda poranna” lub „wieczorna” przez kilka miesięcy, potem znika w blasku Słońca.
Planety zewnętrzne można obserwować przez większą część roku, ale najlepsze warunki panują podczas opozycji:
- Mars – opozycja co 26 miesięcy
- Jowisz – opozycja co 13 miesięcy
- Saturn – opozycja co 12,5 miesiąca
- Uran i Neptun – opozycja co roku, przesuwa się o kilka dni
Różnice między planetami a gwiazdami
Planety można odróżnić od gwiazd na kilka sposobów. Po pierwsze, planety nie migoczą – świecą stałym światłem, podczas gdy gwiazdy „drżą” przez turbulencje atmosferyczne.
Po drugie, planety zmieniają pozycję względem gwiazd z tygodnia na tydzień. Mars w ciągu roku przesuwa się przez kilka gwiazdozbiorów, a Jowisz potrzebuje 12 lat na okrążenie całego nieba.
Większość planet ma też charakterystyczne zabarwienie – Mars jest czerwonawy, Saturn żółtawy, a Wenus świeci białawym światłem.
Teleskop nie czyni cudów – po prostu ujawnia to, co już tam jest. Planety widoczne gołym okiem pozostają widoczne, ale zyskują fascynujące szczegóły. Te niewidoczne stają się dostępne, choć często wyglądają jak kolorowe kropki. Prawdziwa satysfakcja płynie z świadomości, że obserwuje się odległe światy, każdy z unikalną historią i właściwościami.